ال‍ف‍ه‍رس‍ت‌ لابن الندیم

کتابِ الفهرست، نوشتهٔ محمد ابن اسحاق ابن ندیم می‌باشد. این کتاب در 377 ه. ق. به اتمام رسیده. کتاب مزبور حاوی اطلاعاتِ مبسوطی ست راجع به کتب و خطوطِ دورهٔ ساسانی. همچنین کتابِ ذکر شده منبع بسیار مناسبی در مورد مانی و آیین مانی می‌باشد، بخش مربوط به آیین مانی را دکتر ابوالقاسمی در کتابی جداگانه ترجمه کرده است.
این کتاب نه تنها به مثابۀ دانشنامه ای است که تاریخ فرهنگ، ادبیات و مذهب را از ادوار قبل از اسلام تا عصر نویسنده (سدۀ 4ق) به شکل بدیعی به تصویر می کشد، بلکه خصوصیات کتاب شناسی نیز دارد و چنانکه از مقدمۀ کوتاه آن بر می آید ابن ندیم مصمم بوده است؛ تا فهرستی از کلیۀ آثاری که به زبان عربی توسط نویسندگان عرب و غیرعرب تألیف شده بوده، با تراجم مؤلفان آنها به دست دهد، اما مطالعۀ الفهرست نشان می دهد که محتوای این کتاب گسترده تر از آن است که مؤلف خود در مقدمه وعده داده است. گرچه پیش از تألیف الفهرست، آثاری معدود و مختصربا عنوان فهرست تألیف شده بوده، ولی شیوۀ تدوین آن آثار با روش ابن ندیم بسیار متفاوت است، به طوری که می توان الفهرست را یگانه کتاب شناسی عمومی 4 سدۀ نخستین اسلامی و حتی مدتها بعد از آن به شمار آورد. با وجود اینکه در سدۀ 4ق دانشنامه هایی چون احصاءالعلوم فارابی، رسائل اخوان الصفا، مفاتیح العلوم خوارزمی و جوامع العلوم ابن فریعون تألیف شد، هیچ یک نه تنها از لحاظ وسعت و دقت، بلکه از نظر روش نیز با الفهرست قابل مقایسه نیستند. 

----

وكتاب الفهرست ألفه محمد بن إسحاق بن نديم. وقد طبع هذا الكتاب سنة 377هـ. س. لقد انتهى الأمر. يحتوي الكتاب على معلومات مفصلة عن الكتب والمخطوطات في العصر الساساني. والكتاب المذكور أعلاه يعد أيضًا مصدرًا جيدًا جدًا عن ماني والديانة المانوية. وقد قام الدكتور أبوالقاسمي بترجمة القسم المتعلق بالديانة المانوية في كتاب منفصل.
وهذا الكتاب ليس مجرد موسوعة تصور تاريخ الثقافة والأدب والدين من عصور ما قبل الإسلام إلى عصر المؤلف (القرن الرابع الهجري) بطريقة فريدة فحسب، بل إنه يتمتع بخصائص ببليوغرافية أيضاً، وكما يتضح من مقدمته القصيرة فقد عزم ابن النديم على: تقديم قائمة بجميع الأعمال المكتوبة باللغة العربية للمؤلفين العرب وغير العرب، مع ترجمات مؤلفيها، ولكن دراسة الفهرس تبين أن محتوى هذا الكتاب أوسع مما وعد به المؤلف نفسه في المقدمة. ورغم أنه قبل جمع الفهرست كانت هناك بعض الأعمال القصيرة التي تحمل عنوان الفهرست، إلا أن أسلوب جمع تلك الأعمال يختلف كثيراً عن أسلوب ابن النديم، بحيث يمكن اعتبار الفهرست الببليوغرافيا العامة الوحيدة للقرون الأربعة الأولى من الإسلام وحتى بعد ذلك بوقت طويل. ورغم أن الموسوعات مثل إحصاء العلوم للفارابي، ورسائل إخوان الصفا، ومفاتيح العلوم للخوارزمي، وموسوعة جامع العلوم لابن فرعون قد كتبت في القرن الرابع الهجري، إلا أن أياً منها لا يمكن مقارنته بالفهرست ليس فقط من حيث النطاق والدقة، بل أيضاً من حيث المنهج.